विश्व पर्यटन संगठन
(युएनडब्लुटिओ) ले नियमित बासस्थानबाट बिदा मनाउने, व्यापार गर्ने वा त्यस्तै अन्य कुनै उद्देश्यले चौविस घण्टा
भन्दा बढी समय र लगातारको एक वर्ष भन्दा कम समय बाहिर विताउन निस्कने व्यक्तिलाई
पर्यटकको रुपमा परिभाषित गरेको
छ । यस्ता पर्यटकहरुलाई
सःशुल्क घुमाउने, खाने बस्नेको प्रवन्ध
गरिदिने जस्ता कार्यलाई पर्यटन व्यवसाय भनिन्छ ।
पुस्तौ अगाडी रोमन
रिपब्लिकको समयदेखि नै विभिन्न कला तथा संस्कृतिको विषयमा जानकारी लिन मानिसहरु
घुम्न जाने गर्दथे । यसै क्रममा पर्यटक भन्ने शब्द सन् १७७२ मा र ‘पर्यटन’ भन्ने शब्द सन् १८११ मा प्रयोग भएका हुन् ।
बेलायत लगायतका देशहरुमा
औद्योगिक क्रान्ति पछि घुमफिर गर्ने चलन बढेको पाईन्छ । तर निरन्तर त्यही क्रम
चलेपछि पर्यटन क्षेत्र एउटा उद्योगको रुपमा विकसित भएको हो । थमस कुकले ट्राभल
एजेन्सी मार्फत समूहगत रुपमा पाहुनाहरुलाई घुमाउन थालेपछि यो व्यावसायिक रुपमा
विकसित हुन थालेको हो । इन्डोनेशियाको बाली, कोलम्विया, ब्राजिल, क्युबा, मलेसिया, थाइल्याण्ड, अष्ट्रेलिया लगायतका ठाउँहरु उच्च भ्रमण गरिने
देशहरु हुन् ।
हाल नेपालको लागी मात्रै
नभई संसारभरीकै लागि पर्यटन उद्योग सबैभन्दा ठूलो ब्यबसायका रुपमा छ । हाल
इन्टरनेटको सहज पहुँच, अन्तराष्ट्रिय संघ
संस्थाहरुको स्थापना, शिक्षा, खेलकुद, सभा–सम्मेलन लगायतका बहुदेशीय
कार्यक्रमहरुको आयोजनाले गर्दा अहिले एक देशको परिचय अन्य देशले सहजै प्राप्त गर्न
सक्ने वातावरण बनेको छ ।
नेपाल थोरै क्षेत्रफलमा
बढी बिबिधता भएको देश हो । संसारकै सबैभन्दा होचोदेखी संसारको सबैभन्दा अग्लो
स्थान समेत नेपालमै छ । विश्वका १० विश्व सम्पदा सूचीमा परेका सम्पदा नेपालमा हुनु,
संसारको सबैभन्दा अग्लो हिमशिखर सगरमाथा,
८ हजार मिटरभन्दा अग्ला ८ वटा हिमाल नेपालमा
हुनुले पनि नेपालको पर्यटन उद्योगलाई सम्भावनाको दिशा निर्देश गरिरहेको छ ।
एभरेष्ट, अन्नपूर्ण, लाङटाङ लगायतका पदयात्राका चर्चित स्थानहरुले पनि पर्यटकलाई
तानिरहेकै छ । विश्व शान्तिका अग्रदुत गौतम बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनी, पशुपतिनाथ, मुक्तिनाथ लगायतका धार्मिक सम्पदाले नेपालको धार्मिक पर्यटन
प्रवर्दनमा उल्लेख्य सहयोग गरेका छन् । एकसिँगे गैँडा र पाटेबाघ सहितको निकुञ्ज,
अग्ला हिमाल र पर्वतारोहण जस्ता कुराले
पर्यटकलाई नेपालप्रति आकर्षित गरेको छ ।
पवर्तारोहण, पदयात्रा, ¥याफ्टिङ, जंगल सफारी, बन्जि जम लगायतका साहसीक गतिविधि तथा
प्याराग्लाइडिङ, अल्ट्रालाइट जस्ता
क्रियाकलापको लागी नेपाल उत्कृष्ट गन्तव्य हो । यहाँको हावापानी विश्वलाई नै चकित
पार्ने किसिमको छ ।
केही वर्षदेखी पर्यटन
क्षेत्रलाई नेपालको आर्थिक विकासको मेरुदण्ड भनिदै आईएको छ । यो बीचमा पर्यटन
क्षेत्रको विकासका लागी सरकारी वा गैह्र–सरकारी स्तरमा धेरै काम भएका छन् । पर्यटनसम्बन्धी नीति, योजना, ऐन, कानूनहरू बनेका छन् ।
पर्यटनसम्बन्धी काम गर्न धेरै संस्थाहरू खोलिएका छन् ।
तर राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा
पर्यटनले पु¥याउने योगदान र त्यसको
सम्भावित भविष्यलाई सामान्य मात्रै सोचिएको छ । सरकारी स्तरबाट हुनपर्ने जति
पहलकदमी नभएकै हो । यसवर्ष भने सरकारले पर्यटनलाई ठूलो उद्योगको रुपमा विकास गर्ने
आफ्नो लक्ष्य प्रस्तुत गरेको छ । भिजिट नेपाल २०२० को अवधारणा अघि सारिएको छ । अब
यसलाई सफल बनाउन तत् तत् निकाय मात्रै नभई सबैले कम्मर कसेर लाग्नुपर्ने बेला भएको
छ ।
तर यसका लागी सरकारले
छुट्याउने बजेट र काम गर्ने नीति निकै फितलो देखिँदै आएको छ । नेपाल साहसिक
पर्यटनका लागि परिचित छ तर यस क्षेत्रलाई बजेट
छुट्याउन भने सरकारले साहस देखाएको छैन । आर्थिक वर्ष २०७५÷७६ मा सरकारले विनियोजन गरेको बजेट हेर्दा उक्त बजेटले
नेपालको साहसिक पर्यटनक क्षेत्रलाई वेवास्ता गरेको प्रष्ट देखिन्छ ।
सरकारले भने धार्मिक
पर्यटकहरुलाई आकर्षित गर्ने भनेको छ । केही महिना अगाडी भारतीय प्रधानमन्त्री
नरेन्द्र मोदी नेपालको जनकपूर भ्रमणमा आए । मुक्तिनाथ सम्मको दर्शन गर्न पनि भ्याए । एक हिसाबमा धार्मीक पर्यटन विकास गर्ने सरकारी योजना
सकारात्मक नै भएपनि धार्मिक पर्यटकले साहसिक पर्यटकबाट जस्तो लाभ मिल्दैन भन्ने
कुरा विहान पशुपति नाथ दर्शन गर्न आउने र बेलुका फर्कने पर्यटकहरुले नै देखाइसकेका
छन् ।
महत्वाकांक्षी योजना,
बजेट कम
अर्थमन्त्री युवराज
खतिवडाले आर्थिक वर्ष २०७५÷७६ मा कुल ५ अर्ब २० करोड
३४ लाख रुपैयाँ नेपालको पर्यटन क्षेत्रको लागी विनियोजन गरेका छन् । १९ अर्ब ३५
करोड हवाई तथा नागरिक उड्ड्यन क्षेत्रमा विनियोजन भएको छ । यो बजेट नेपालको पर्यटन
क्षेत्रले अपेक्षा गरेअनुसारको बजेट होईन ।
त्यसैगरी सन् २०२० सम्म
नेपालमा वार्षिक २० लाख पर्यटक भित्र्याउने सरकारको योजना र पर्यटन क्षेत्रमा
विनियोजन भएको बजेटको तालमेल नै मिल्दैन । एकातिर सरकारको लक्ष्य महत्वाकांक्षी
देखिन्छ भने अर्कोतिर विनियोजित बजेट पूर्वाधार निर्माण गर्नको लागी पनि नपुग्ने छ
।
बजेटमा सरकारले सय वटा पर्यटकीय गन्तव्यहरुको खोजी र विकास गर्ने भनेको छ, तर भएका पर्यटककीय गन्तव्यहरु पनि उचित पूर्वाधारको अभावमा व्यवस्थित बन्न सकेका छैनन् । भएका गन्तव्यहरुमा पूर्वाधारको विकास गरी २० लाख पर्यटक भित्र्याउने लक्ष्य राखेको भए प्रभावकारी हुने थियो ।
बैज्ञानिक पर्यटनको नारा
घोषणापत्र मै तुहिए
नेपाल पर्यटन विकासको
अथाह सम्भावना भएको देश भएता पनि नेपालमा अपेक्षित रुपमा यसको विकास हुन सकेको छैन
। सन् १९५० भन्दा पहिलाको राणाशासनकालमा विदेशीलाई पर्यटकको रुपमा आमन्त्रण गर्ने
नीति नै थिएन । सन् १९७० को दशकमा आएर नेपालमा राजमार्गहरु बन्न थालेपछि पर्यटनले
व्यवसायिक रुप लिन थालेको हो । सन् १९९० मा राजनैतिक व्यवस्था परिवर्तन भएर
बहुदलिय व्यवस्था स्थापना भएपछि उकालो लाग्न थालेको पर्यटन उद्योग बेलाबेलामा हुने
बन्द, हड्तालले प्रभावित भएकै
थियो, जुन आजसम्म पनि कायम नै छ
।
सन् २००० तिर आइपुग्दा
इन्डियन एयरलाइन्सको अपहरण, दरबार हत्याकाण्ड,
राज्य र माओवादीबीच जनयुद्धकालमा भएको हिंसा,
प्रति हिंसा, जनआन्दोल, मधेस जनआन्दोल लगायतका
कारण पर्यटनमैत्री वातावरण बन्न सकेन । सन् २००६ मा भएको बृहत शान्ति सम्झौता
पश्चात विस्तारै वामे सर्दै गरेको पर्यटन उद्योगलाई राज्य र राजनैतिक पार्टीहरुले
प्रत्येक चुनाबी घोषणापत्रमा आफ्ना प्रतिबद्दता बनाए । सबैले प्राथमिकता प्राप्त
क्षेत्र पनि भने, तर ती बाचा घोषणापत्रसँगै
च्यातिए । बिगत २५ वर्ष अगाडिदेखि आवधिक निर्बाचनका बेला बिभिन्न राजनीतिक दलहरुका
घोषणापत्रमा महत्वकांक्षी योजना सहितका बैज्ञानिक पर्यटनका नारा कतै छुटेनन् । तर
कार्यान्वयन पक्ष निकै फितलो भइदिँदा वैज्ञानिक पर्यटनको नारा केवल नारामै सिमित
हुन पुग्यो ।
अबको गन्तव्य कता ?
विगतको अस्थिर राजनैतिक
अवस्थाले थिलथिलो भएको पर्यटन क्षेत्रलाई राष्ट्रिय अर्थतन्त्रको मेरुदण्डको रुपमा
खडा गरी उद्योगको रुपमा विकसित गर्नु वर्तमान सरकारको मुख्य काम हो । पर्यटन
उद्योग सेवामा आधारित व्यवसाय हो । यसको विकास र प्रवद्र्धन अन्य उद्योग व्यवसायको
तुलनामा बढी चुनौतिपूर्ण र संवेदनशील नै हुन्छ । केही समय अघिदेखी नेपालको पर्यटकीय
गन्तव्यलाई नै असुरक्षित देखाउने खालका गतिविधि सलबलाएका छन् । व्यवसायी नै कमाउ
धन्दामा छन् । नेपाल घुम्न आएका पर्यटकलाई विरामी बनाएर पैसा असुल्ने काम पनि भएका
छन् ।
नेपालको पर्यटकीय
क्षेत्रहरु सुरक्षित छन भन्ने सन्देश दिनुपर्ने बेलामा व्यवसायीहरु आफैँ पर्यटकलाई
विरामी बनाएर बिमा कम्पनीसँग ठुलो रकम दाबी गरिरहेका छन् । यसले नेपालको उच्च भु–भाग (पर्यटकीय गन्तव्य) जोखिमयुक्त छ भन्ने गलत
सन्देश गएको छ ।
तर यसो भन्दैमा सन्तुलित
रुपमा पर्यटन व्यवस्थापन गर्न नसकिने भने होइन । पर्यटन उद्योगको सन्तुलित
व्यवस्थापनका लागि यस क्षेत्रका विज्ञहरुको सल्लाह र सुझाव अनुसार उपयोगी र
प्रभावकारी कार्यक्रम तथा रणनीतिक योजना तय गरी सरकारी र नीजि क्षेत्र एक भई अघि
बढ्नु आजको अनिवार्यता हो । यसको लागी ब्यापक प्रचार प्रसार तथा बजार ब्यबस्थापनको
उल्लेख्य भूमिका निर्बाह गर्नुपर्छ । २०७२ को महाभुकम्पका कारण धेरै पर्यटकीय
एतिहासिक सम्पदाहरू ध्वस्त भएका छन् । बन्नुपर्ने कयौ सम्पदाहरु बन्ने सुरसार समेत
भएको छैन । सम्पदा लगायत अन्य पूर्वाधारहरुको
यथासक्य पुनर्निर्माण सम्पन्न गर्नु पर्छ ।
अतः भौगोलिक हिसाबले उत्तम स्थानमा अवस्थित नेपालले छिमेकी देशहरुबाट लिन
सकिने फाइदाको सम्भाव्यतालाई मध्यनजर गर्दै राज्य र निजी क्षेत्रको तर्फबाट ढुक्क
भएर पर्यटनलाई हर विषयबस्तुबाट स्वतन्त्र छोडिदिनुपर्छ । यसको मतलब सबै नीजी
क्षेत्रलाई सुम्पिनु पर्छ भन्ने होईन । तर देशमा हुने राजनीतिक, विषयगत विवाद, विचारको बहस लगायतका कुराहरुले पर्यटन क्षेत्रलाई प्रभावित
पार्नु हुँदैन । यस्ता अहम विषयमा सम्बद्ध पक्ष गम्भिर बन्न सक्ने हो भने सरकारले
भनेजस्तै समृद्ध नेपाल–खुशी नेपालीको नारालाई
पूरा गर्न पर्यटन उद्योगले महत्वपूर्ण योगदान गर्न सक्ने कुरामा शंका छैन । यसमा
प्रतिबद्धता, इमान्दारी र शंवेदनशीलता
प्रदर्शन गरी सबैको तर्फबाट जवाफदेही बन्ने हो भने पर्यटन क्षेत्रले अग्रगामि छलाङ
मार्नुका साथै मुलुकको आर्थिक बिकासमा उच्च योगदान दिन सक्छ । अन्य उद्योगहरुमा
चूनौती ज्यादा र सम्भावना कम हुन्छ तर पर्यटन उद्योग मात्रै त्यस्तो उद्योग हो,
जहाँ चूनौती कम र सम्भावना ज्यादा हुन्छ ।
