नेपालका व्यापारी प्रीतम सिंह यतिबेला फेरि चर्चामा छन् । नेपालका प्रधानमन्त्री प्रचण्डले आफूसँगको निकटताका सम्बन्धमा वक्तव्य जारी गर्दै आफूलाई प्रधानमन्त्री बनाउन प्रितम सिंहले धेरै सहयोग गरेको र त्यसका लागि आफूले पटकपटक भारत गएको बताएका छन् ।
यो भनाइपछि प्रचण्डको राजनीतिक समस्या बढेको छ र प्रतिपक्षले उनको राजीनामा माग गरिरहेको छ । यही विवादको बीचमा फेरि एकपटक नेपालमा प्रीतम सिंहको चर्चा भइरहेको छ ।चार वर्षअघि काठमाडौंको बबरमहलबाट प्रसूति अस्पताल जाने सडकमा रहेको एउटा पुरानो जमानाको घरमा उनलाई भेट्न गएको थिएँ ।घरको मुख्य गेटमा सुनको पाटीमा लेखिएको थियो– सिंह निवास।
अग्ला रुखहरूले घेरिएको यो घरमा प्रीतम सिंह आफ्ना केही सहयोगीहरूसँग बस्छन्। भारतीय मूलका सिंह काठमाडौं उपत्यकामा बसोबास गर्ने सिख समुदायका नेता र व्यापारीका रूपमा चिनिन्छन्।
उनी नेपाल आएर यहाँ कसरी बसे भन्ने कथा निकै रोचक छ ।भारत प्रशासित कश्मीरमा जन्मेका प्रीतम सिंह सन् १९५८ मा व्यापार गर्न नेपाल आएका थिए र अहिले पनि सक्रिय छन् । नेपालमा छ दशक बसेपछि सिंह कहिले आफ्ना पुराना दिन सम्झेर भावुक हुन्छन् भने कहिले रोमाञ्चित देखिन्छन् ।
उनी संयोगवश जम्मु कश्मीरबाट व्यापार गर्न नेपाल आएका थिए । वास्तवमा 1960 को एक घटनाले उनको जीवनमा नयाँ मोड ल्यायो।
कश्मीरमा राजा महेन्द्रलाई भेटे
जुलाई १९६० को दोस्रो हप्तामा प्रीतम सिंहले भारत प्रशासित कश्मीरको राजधानी श्रीनगरमा राजा महेन्द्रलाई भेटे। तर, यो भेटघाटभन्दा दुई वर्षअघि उनले काठमाडौंको नारायणहिटी दरबारमा राजा महेन्द्रसँग भेट गरेका थिए ।
तर श्रीनगरमा भएको त्यो भेट उनका लागि विशेष थियो। उनलाई तत्कालीन प्रधानमन्त्रीले निमन्त्रणा दिएर राजा महेन्द्रसँग भेट गरेका थिए । त्यतिबेलाको घटनालाई स्मरण गर्दै उनले भने, ‘म नेपालबाट बाबुआमालाई भेट्न श्रीनगर गएको थिएँ ।
तत्कालीन नेपालका राजा महेन्द्र कश्मीर आएको थाहा थियो तर प्रधानमन्त्रीले भेट्न बोलाएको थाहा थिएन ।उनले २०१९ मा अन्तर्वार्तामा भनेका थिए, "म दिउँसो करिब चार बजे घरबाट राजभवन गएँ। त्यहाँ राजा महेन्द्र र बक्सी साहेब बसिरहेका थिए।"
त्यसपछि प्रीतम सिंहले राजा महेन्द्रसँग गरेको १५ मिनेटको कुराकानी सम्झन्छ। यसैलाई स्मरण गर्दै उनी भन्छन्, "राजा महेन्द्रले सोधे, 'नेपालमा व्यापार गर्न कत्तिको सजिलो छ? कुनै समस्या छैन, हैन?' "मैले भनेँ, 'सबै ठिकै छ।'
उनका अनुसार राजा महेन्द्रले सिंहलाई उनका मेजर जनरल शेरबहादुर मल्लसँग परिचय गराए र भने, ‘तपाईलाई कुनै समस्या छ भने मल्ललाई भन्नुहोस्, म समाधान गर्छु ।
जापान, अमेरिका र क्यानडाको औपचारिक भ्रमणबाट फर्किँदा सन् १९६० जुनमा राजा महेन्द्रले कश्मीरको अनौपचारिक भ्रमण गरेको इतिहासकारहरूले लेखेका छन् तर यो भ्रमणको उद्देश्यबारे इतिहासकारहरूले स्पष्ट रूपमा केही लेखेका छैनन्।
महेन्द्रको भ्रमणको उद्देश्य स्पष्ट गर्दै प्रीतम सिंहले भने, "राजा महेन्द्र र रानी रत्नसहित करिब ३० देखि ४० जनाको एउटा पर्यटक समूह अमरनाथ यात्रामा गएको थियो, उनीहरू अमरनाथ यात्रामा निस्कँदा पहलगामसम्म हामी पनि साथ गयौँ।" गए।"
महेन्द्रसँगको त्यो छोटो भेटको केही दिनपछि सिंह नेपाल फर्किए र सिपिङ व्यवसायमा लागे ।
अनिकाल र चामलको थोपा
यो भेटघाटको करिब दुई वर्षपछि एक दिन उनलाई सर्कल अफिसरको कार्यालयबाट फोन आयो । सिंह भन्छन्, ‘एकजना सर्कल अफिसर थिए, मैले नाम बिर्सेँ, उनले भने, ‘राजाको आदेश छ भारतबाट तत्काल १० हजार टन चामल ल्याउनु । कसरी बुझ्नुहुन्छ?"त्यतिबेला पाँच–सात ट्रकमा मात्रै व्यवसाय चलाउने प्रितम सिंहलाई केही दिनमै यति चामल ल्याउन निकै गाह्रो थियो ।तर, उनले सर्कल अफिसरलाई भने, ‘मलाई केही सुविधा दिनुहोस् भने म ल्याउन सक्छु ।
अञ्चल अधिकृतले उनीहरुलाई सुविधा दिने आश्वासन दिए । सिंहले त्यसपछि ट्रकको नम्बर प्लेटको सहज दर्ता, करमा छुट र सामानको लोडिङ र अनलोडिङ सजिलो गरी तीनवटा माग राखे ।उनीहरुले भारतीय ट्रकबाट ढुवानीका लागि यस्तो शर्त राखेका थिए । नेपाल सरकारले उहाँका तीनवटै सर्त स्विकारेको मात्र होइन, भारतीय ट्रकमा अस्थायी नम्बर प्लेट लगाउने जिम्मा पनि उहाँलाई दिएको छ ।
उनी सम्झन्छन्, ‘त्यतिबेला म एक्लैले ५०० देखि ६५० सम्मको नम्बर बाँड्ने अनुमति पाएको थिएँ, त्यसैले सबैलाई नम्बर दिएर चामल पठाएँ। सरकारले दुई–तीन महिना लाग्ने सोचेको थियो तर १५ दिनभित्रै सकिनँ । 20 दिन। सबै चामल भित्र ल्याएँ।"
सिंहका अनुसार नेपालको पहाडी क्षेत्रमा भोकमरी परेपछि नेपाललाई सहयोग स्वरुप उक्त चामल उपलब्ध गराइएको थियो । चामलको ढुवानी सफलतापूर्वक ल्याएपछि राजा महेन्द्रले सिंहलाई नारायणहिटी दरबारमा बोलाए।
यही भेटघाटलाई उद्धृत गर्दै प्रितम सिंह भन्छन्, ‘त्यतिबेला मैले एक हजार रुपैयाँ पुरस्कारको बाकस, प्रमाणपत्र र धन्यवाद पत्र पाएको थिएँ तर प्रमाणपत्रमा राजाको हस्ताक्षर छैन, तत्कालीन खाद्यमन्त्रीको हस्ताक्षर छ । ।"
राजाको आदेशमा छोरालाई नागरिकता
त्यतिबेला राजा महेन्द्रले अरु केही चाहिन्छ कि भनेर सोधे ।
प्रीतम सिंह भन्छन्, "त्यतिबेला मेरो छोरो चार वर्षको थियो। मैले नागरिकता मागेको थिएँ। राजाको आदेश थियो र त्यसैको आधारमा मैले छोराको नागरिकता पाएको हुँ।"
राजा महेन्द्रसँगको त्यो तेस्रो भेट थियो । केही वर्षपछि सिंहलाई महेन्द्रकी जेठी छोरी शान्ति राज्यलक्ष्मीको घरमा बोलाइयो। त्यहाँ पुग्दा राजा महेन्द्र पनि त्यहाँ थिए ।राजाले सिंहलाई भने, "छोरी र ज्वाइँलाई अमरनाथको दर्शन गर्ने इच्छा छ, तिमिलाई भ्रमणमा लैजानुहोस्।"
केही दिनमै प्रीतम सिंह, शान्ति र उनका पति दीपक जंगबहादुर सिंह र अरू केहीसँग अमरनाथ यात्रामा गए।
दीपक र शान्तिको विवाह सन् १९६५ मा भएको थियो । सिंहलाई त्यो अमरनाथ यात्राको मिति याद छैन, तर उनको विचारमा यो विवाहको एक वा दुई वर्ष पछि थियो।नेपाली राजपरिवारका ती सदस्यहरूले सिंहसँग अमरनाथ यात्रामा करिब एक महिनासम्म यात्रा गरेका थिए । उनी गाइड बने र अमरनाथ सहित कश्मीरका सबै पर्यटकीय र धार्मिक स्थलहरूको भ्रमण गरे।
उनी खुसी हुँदै भन्छन्, ‘हाम्रो घरमा पनि करिब १० दिन बसे ।’ त्यसयता अधिराजकुमारी शान्तिको परिवारसँग निकटता कायम रहेको उनी बताउँछन् । सिंहले भने, "उनी रहेनन्, तर अहिले पनि उहाँका छोराछोरीलाई भेटिरहन्छु। उहाँका छोराछोरीले पनि मेरो बारेमा सोधिरहन्छन्।"सन् २००१ मा भएको राजदरबार हत्याकाण्डमा राजा वीरेन्द्रको परिवारसँगै अधिराजकुमारी शान्तिको पनि ज्यान गएको थियो ।
पहिलो बैठक
प्रीतम सिंहको राजा महेन्द्रसँगको पहिलो भेटको कथा पनि रोचक छ । जम्मुमा जन्मेका प्रीतम सिंहले स्कुल पढेपछि पाइलट बन्ने सपना देखेका थिए ।यही सपनाले उनलाई लखनउ ल्यायो । त्यहाँ उनले पाइलटको रूपमा तालिम लिए। तालिमको क्रममा उनको दुलत नामको मिल्ने साथी थियो ।
त्यो साथीले पछि नेपाली विमान उडाउन थाले र कप्तान बने । राजा महेन्द्रको भ्रमणमा विमान उडाउँदा राजासँग उनको घनिष्ठ सम्बन्ध थियो।सोही साथीमार्फत सन् १९५८ मा सिंह नेपाल आएपछि दरबारमा राजा महेन्द्रसँग पहिलो भेट भएको थियो ।
सिंह सम्झन्छिन्, ‘त्यो भेटमा राजा महेन्द्रले के गर्ने भनेर सोधेका थिए । जम्मू-कश्मीरमा हाम्रो परम्परागत रूपमा यातायात व्यवसाय छ भन्ने थाहा पाएपछि उनीहरूले भने, 'नेपाल आउनुहोस् र व्यापार गर्नुहोस्, हामीलाई केही मद्दत चाहिन्छ।
राजा महेन्द्रको आग्रह र आफ्नो रुचिका कारण उनले नेपाललाई व्यापार गर्ने ठाउँ बनाउने सोच बनाए र केही महिनामै तीनवटा ट्रक लिएर नेपाल आए । धेरै दिनको यात्रापछि पटना हुँदै काठमाडौं आइपुगेको उनको याद छ ।
त्यतिबेलाको नेपालको स्मरण गर्दै उनी भन्छन्, ‘सडक कतै राम्रो थिएन, तराईमा साना सवारी साधनको मात्र बाटो थियो । कान्ति राजपथबाट ट्रक ल्याउन झनै गाह्रो भयो । हामीले एकपछि अर्को ट्रक ल्यायौं। जीपका लागि बनेको सडकमा निकै समस्या छ ।
काठमाडौं उपत्यकामा ट्रक ल्याएपछि उनी हनुमानढोका गएर तीनवटै ट्रक दर्ता गराए । त्यतिबेला दर्ता भएका ट्रकको नम्बर २३८, २३९ र २४० सम्झन्छन् ।यातायात व्यवसायसँग आवद्ध भएकाले उनले अन्य चालकसँगै सवारी चालक अनुमतिपत्र पनि लिएका छन् । उसले दाह्री खौरेर भन्यो, "मेरो लाइसेन्स नम्बर ५२०० हो।"
आजकल के व्यापार छ ?
प्रीतम सिंह लामो समयदेखि सिपिङ व्यवसायमा संलग्न थिए तर अहिले उनको परिवारले यो व्यवसाय छाडेका छन् । करिब १४ वर्षअघि छोराको मृत्यु र ६ महिनापछि श्रीमतीको मृत्यु भएपछि उनले ढुवानी व्यवसायबाट बिस्तारै पछि हटेका थिए ।उनले अन्य दुई साझेदारहरूसँग केही दशक अघि आधुनिक भारतीय विद्यालय सुरु गरे। उसले अझै पनि हेरचाह गर्छ। विद्यालयका लागि आवश्यक बसको व्यवस्था पनि उहाँले नै गर्नुहुन्छ । यातायात व्यवसायको लामो समयको अनुभवले विद्यालय व्यवस्थापनमा पनि काम गरेको उनी बताउँछन् ।
उनका तीन छोरी परिवारसहित विदेशमा छन् । उहाँको जेठो नाति नेपालमा छ । उनी ललितपुरमा बस्छन् र आफ्नै विद्यालय चलाउँछन्।
कश्मीर बारे राय
प्रीतम सिंह कश्मीर जाँदैछन्। उनीहरू त्यहाँको केही जग्गा बेच्न चाहन्छन्, तर अहिलेसम्म बेच्न सकेका छैनन्। यद्यपि उनी कश्मीरलाई दिइएको विशेषाधिकार खारेज गर्ने भारत सरकारको निर्णयको समर्थक हुन्। यस निर्णयबाट कश्मीरका आम नागरिकलाई फाइदा भएको सिंहको भनाइ छ ।
सन् २०१९ मा डेढ घण्टा लामो कुराकानीपछि सिंह बैठक कोठाबाट उठेर सिढीमा पुगे र दुवै हात हल्लाउँदै भने, ‘तिमीले मलाई ६० वर्षअघिको सम्झनामा पुर्यायौ। त्यो समय मेरो आँखा अगाडि घुम्न थाल्यो।" (बीबीसीबाट साभार - विष्णु पोखरेलको लेख)
