त्यतिबेला रेणु दाहाल १८ वर्षकी मात्र थिइन् । सन् १९९६ फेब्रुअरीमा उनका पिता पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डले नेपालमा राजतन्त्र विरुद्ध सशस्त्र आन्दोलनको चेतावनी दिएका थिए । त्यतिबेला प्रचण्ड ४४ वर्षका थिए । १८ वर्षीया छोरीले आफ्नो बुबालाई हतियार र बन्दुक लिएर देख्दा कस्तो लाग्छ?
रेणुले बन्दुक न्यायका लागि र निरंकुश शासनविरुद्ध भएको बताइन् । प्रचण्ड छ–छ महिनासम्म परिवारबाट टाढा बस्ने गर्दथे । तर नेपालको तत्कालीन राजतन्त्र विरुद्ध लड्दा प्रचण्डले आफ्ना छोरीहरू पनि छन् भन्ने कुरा कहिल्यै बिर्सन सकेनन् । आफू पनि बुवा हो, जिम्मेवारी पनि छ भन्ने महसुस भयो।
प्रचण्डलाई आफ्नो लडाइ दुई–चार महिनामा टुङ्गिने होइन, यस्तो अवस्थामा आफ्ना छोरीहरूको के होला भन्ने चिन्ता थियो । प्रचण्ड तीन छोरीका पिता थिए । जेठी छोरी ज्ञानु, त्यसपछि रेणु र कान्छी छोरी गंगा ।
‘जनयुद्ध’ सुरु हुनुभन्दा तीन वर्षअघि ज्ञानुले सन् १९९३ मा विवाह गरेकी थिइन् । राजतन्त्र विरुद्ध सशस्त्र आन्दोलन चर्किदै गर्दा दुई छोरी रेणु र गंगा हुर्किरहेका थिए। प्रचण्डकी छोरी रेणुको विवाहलाई लिएर नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (माओवादी) भित्र बैठक बसेको छ । पार्टीले रेणुको विवाहको प्रस्ताव पारित गरेको थियो । यो वर्ष ‘जनयुद्ध’ सुरु भएको एक वर्षपछिको सन् १९९७ थियो । रेणुलाई पार्टीको निर्णय र प्रस्तावबारे जानकारी गराइएको थियो ।
त्यसपछि रेणु १९ वर्षकी भइन् । केटालाई भेट्न भनियो । केटालाई भेट्न उनी भारतको जालन्धर आउनुपर्यो। रेणु केटालाई भेट्न जालंधर गइन् ।
उनी हाँस्दै भन्छिन्, "मानिसहरू केटी हेर्न जान्छन् तर म केटा हेर्न गएँ।" केटाको घरमा दुई दिन बसेँ । तर म बिहे गर्ने मूडमा थिइनँ । त्यतिबेला म पनि सानै थिएँ । तर बुबाले हामीलाई सँगै राख्ने स्थितिमा हुनुहुन्थ्यो। बिहे गर्ने पार्टीको निर्णय थियो । तर मैले आफ्नो भावना बुबालाई बताउन सक्थेँ ।
मैले मेरो बुबालाई भनें कि म विवाह गर्न चाहन्न। बाबाले जवाफ दिनुभयो- क्रान्तिको लागि मान्छेले ज्यान दिन्छन् र तिमीले बिहे पनि गर्न सक्दैनौ ? तपाईंको विवाह क्रान्तिको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण छ। अब यसपछि म नि:शब्द भएँ।
रेणु भन्छिन्, ‘कुनै क्रान्ति भयो भने मात्र क्रान्तिले काम हुँदैन । जीवनको बाँकी काम पनि यही समयमा हुन्छ। क्रान्ति र प्रेम सँगै जान्छ। प्रेम क्रान्तिमा सहभागी बन्छ र कहिले क्रान्तिमा प्रेम पनि हुन्छ । मेरो विवाह पनि यही यात्राको एउटा हिस्सा हो ।
लखनउमा कसरी भयो बिहे ?
रेणु जसलाई भेट्न जालन्धर गएकी उनको नाम अर्जुन पाठक हो । अर्जुन पाठक त्यतिबेला जालन्धर डीएभीमा पढ्थे । त्यतिबेला अर्जुन पनि २१ वर्षका थिए । सन् १९९७ मा भएको भेटको स्मरण गर्दै अर्जुन भन्छन्, ‘हामीबीच खासै कुराकानी भएको थिएन । विवाहको निर्णय पार्टीको थियो र हामी पार्टीको सिद्धान्त र निर्णयमा बाँधिएका थियौं । साँचो भन्नुपर्दा मलाई बिहेको खासै चाहना पनि थिएन ।
तर फेब्रुअरी ९, १९९७ मा उनीहरुले लखनउको लीला होटलमा गोप्य रुपमा विवाह गरे । रेणु भन्छिन् कि उनीसँगै उनकी कान्छी बहिनी गंगाको पनि विवाह भएको थियो। रेणु भन्छिन्, ‘आधा घण्टामै दुवै दिदीबहिनीको विवाह भयो । लखनउको पुलिस प्रशासनले पनि सुराग पाउन सकेन। यो विवाहमा थोरै मानिस मात्र थिए । दुवै पार्टीका अभिभावक र पार्टीका केही महत्वपूर्ण नेता मात्रै हुन् । बाबुराम भट्टराईकी पत्नी हिसिला यमी र नेपालका निवर्तमान गृहमन्त्री रामबहादुर थापा बादल सहभागी थिए ।
अर्जुन पाठक भन्छन्, ‘विवाहको बेला म बीएससी दोस्रो वर्षमा थिएँ । केटाकेटीलाई साथमा राखेर आन्दोलन हुन नसक्ने पार्टीले महसुस गरेको छ । यस्तो अवस्थामा पार्टीका नेताहरूले बालबालिकालाई मिलाउने निर्णय गरेका छन् । पार्टीबाटै विवाहको प्रस्ताव आएको थियो र पार्टीप्रति प्रतिबद्ध भएर यो निर्णय स्वीकार गर्नुपरेको थियो । प्रचण्ड भूमिगत हुँदा यो विवाह भएको हो । यो विवाह पनि भूमिगत थियो। भारतमा प्रहरी-प्रशासनलाई पनि बेवास्ता गर्नुपरेको थियो। यस्तो अवस्थामा कसैलाई पनि सुराग पाउन दिइएन । यो एक लोकतान्त्रिक विवाह थियो र यो पनि त्यही तरिकाले गरियो।
'समयको माग'
प्रणाली बहिरा भइसकेको र अर्को बाटो सुन्न तयार नभएकाले प्रचण्डले बन्दुक उठाउनु समयको आवश्यकता भएकोमा अर्जुन र रेणु दुवै सहमत छन्।
अर्जुन भन्छन्– राजतन्त्र मर्दैन। बन्दुक बोक्नु बाध्यता थियो । तर, हामीले जे सोचेका थियौँ, त्यो हुन सकेको छैन । अझै धेरै हुन बाँकी छ । अहिले समय परिवर्तन भएको छ । यो धेरै टाढा आइसकेको छ। यहाँ फेरि राजतन्त्र आयो र फेरि हतियार उठाउने सोच्नुभयो भने त्यति सजिलो छैन । पहिले जनसमर्थन पाएको अहिले गाह्रो छ । लामो प्रक्रियापछि नेपालको जनयुद्ध सुरु भयो । अहिलेको परिवेशमा यसलाई फेरि औचित्य साबित गर्न समय लाग्नेछ ।
रेणु नेपालको चितवन जिल्लाको भरतपुर महानगरपालिकाकी मेयर हुन् भने अर्जुन पाठक हाल सामाजिक शास्त्रमा पीएचडी गर्दै छन् । अर्जुन नेपालको गुल्मी जिल्लाका हुन् । अर्जुनका बुबा टेकबहादुर पाठक सन् १९६७ मा भारतीय सेनाको गोर्खा रेजिमेन्टमा भर्ना भएका थिए । अर्जुन पनि सात वर्षको उमेरमा भारत आएका थिए ।
प्रचण्डले किन आफ्ना छोरीहरूलाई ‘जनयुद्ध’ मा जान दिएनन् ?
नेपालको 'जनयुद्ध'मा महिलाहरू पनि सहभागी थिए तर प्रचण्डले आफ्ना छोरीहरूको सानै उमेरमा विवाह गराउनु किन राम्रो ठान्नुभयो? पिताका रूपमा प्रचण्डको प्रवृत्ति पनि पितृसत्तात्मक सोचभन्दा फरक थिएन र ? किन आफ्ना छोरीहरूलाई ‘जनयुद्ध’ मा सहभागी हुन दिएनन् ?
नेपाल मानवअधिकार आयोगकी तत्कालिन सदस्य मोहना अन्सारी भन्छिन्, ‘बुवा भएर प्रचण्ड त्यति क्रान्तिकारी थिएनन् । दक्षिण एसियाका ठूला नेताहरू अरूको जीवनलाई चुनौती दिन मन पराउँछन् तर आफ्ना छोराछोरीको धेरै सुरक्षा गर्छन्। नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (माओवादी)का धेरै नेताहरुले ‘जनयुद्ध’ को समयमा आफ्ना सन्तानलाई भारतमा राखेका थिए।
एक बुबाको रूपमा, प्रचण्ड पनि ती बुबाहरू मध्ये एक थिए जसले आफ्ना छोरीहरूको सुरक्षालाई उनीहरूको स्वतन्त्रतालाई अगाडि राख्छन्। प्रचण्ड ब्राह्मण हुन् र तीनवटै छोरीको विवाह ब्राह्मण केटासँग मात्र भएको छ । यो सम्भव छ कि यो संयोग मात्र हो, तर कहिलेकाहीँ संयोगमा पनि, स्टेरियोटाइपहरू टुट्छन्। क्रान्तिको आडमा कसैलाई जबरजस्ती विवाह गर्न मिल्दैन । चाहे त्यो तिम्रो छोरी होस् ।
मोहना अन्सारीले नेपालको कम्युनिष्ट राजनीतिमा बलियो महिला नेता नभएको बताइन् । उनी भन्छिन्, ‘कम्युनिष्ट पार्टीमा ब्राह्मणहरूको वर्चस्व छ । कम्युनिष्ट पार्टीको मूलधारको राजनीतिमा ओबीसी, दलित वा जनजाति वर्गका कोही पनि किन छैनन् ?
कम्युनिस्टहरूबाट प्रधानमन्त्री बनेका सबै ब्राह्मण हुन्। चाहे प्रचण्ड होस् वा बाबुराम भट्टराई । वा माधवकुमार नेपाल, झलनाथ खनाल वा केपी शर्मा ओली। जनयुद्धका बेला यसमा संलग्न पुरुषले महिलासँग जबर्जस्ती विवाह गराए र फलस्वरूप जनयुद्ध समाप्त भएपछि विवाह टुट्न थाल्यो ।
रेणु दाहालले पनि शीर्ष नेतृत्वमा कम्युनिष्ट पार्टीमा महिला, दलित, पिछडिएका जाति र अल्पसंख्यकको सहभागिता बढाउनुपर्ने धारणा राखिन् । कम्युनिष्ट पार्टीहरूमा ब्राह्मणहरूको वर्चस्व रहेको कुरा रेणुले स्वीकार गर्छिन्। रेणुले आफ्नो विवाहको सम्बन्धमा पार्टीको निर्णयको बचाउ गर्छिन्। बुबाको विकल्प नभएको उनी बताउँछिन् ।
रेणु भन्छिन्, “विवाह मलाई जनयुद्धबाट अलग गर्नको लागि गरिएको होइन । बिहेपछि म भारतमा पनि बसेँ, त्यसैले यहाँका मानिसहरूलाई एकताबद्ध गरेर नेपालमा लडाईलाई बलियो बनाउन संगठनात्मक काम गरिरहेँ । हरेक लडाइलाई निष्कर्षमा पुर्याउन काँधमा बन्दुक बोकेर मात्रै हुँदैन । संस्थामा अन्य काम पनि छन् ।
रेणु मेयर रहेका चितवनकी लेखिका सरिता तिवारीले नेपालको राजनीतिमा प्रचण्डले संघर्ष गरे पनि छोरीप्रतिको दृष्टिकोण खासै क्रान्तिकारी नरहेको बताउँछन् । सरिता तिवारी भन्छिन्, ‘जनयुद्धमा प्रचण्डकी बुहारी वीणा मगरले भूमिका निर्वाह गरेकी छन् । उनी पनि राजनीतिक बन्दी थिइन् । जहाँसम्म रेणुको सवाल छ, उनी प्रचण्डको चुनावी राजनीतिमा नाफा नोक्सानको रेखाबाट पछि हटेका छैनन् ।
टेकबहादुर पाठक भारतीय सेनामा भर्ती
टेकबहादुर पाठक र प्रचण्डको मित्रताको कथा पनि निकै रोचक छ । टेकबहादुर पाठकको घरको आर्थिक अवस्था खासै राम्रो थिएन । घरको आर्थिक अवस्थाले टेकबहादुर पाठक नेपाल छोड्न बाध्य भए ।
सन् १९६७ मा नेपालको गुल्मीबाट उनी भारतको गोरखपुर पुगेका थिए । गोरखपुरमा उनले नेपालको पोखराका बमबहादुर गुरुङलाई भेटे। गुरुङ भारतीय सेनामा क्याप्टेन थिए । पाठकले गोरखपुर आर्मी क्याम्पमा क्याप्टेन गुरुङलाई भेटेर सेनामा भर्ती हुने इच्छा व्यक्त गरेका थिए ।
टेकबहादुर पाठक भन्छन्, ‘त्यतिबेला कुनै पद खाली थिएन, तर गुरुङ जीले आफ्ना वरिष्ठ अधिकारीहरूसँग कुरा गरेर हामीलाई सेनामा राख्नुभयो। दुई–तीन महिना गोरखपुर बसे । त्यसपछि मलाई हिमाचल प्रदेशको १४ जीटीसी अर्थात् १४ गोर्खा ट्रेनिङ सेन्टरमा पठाइयो। त्यहीँबाट मैले तालिम लिएँ । तालिमपछि मलाई फिरोजपुर पठाइयो ।
यो पाकिस्तानको सिमाना नजिक छ। त्यहाँ तीन-चार महिनाको लागि धेरै कठिन प्रशिक्षण थियो र त्यसपछि लेह लद्दाख पठाइयो। दुई वर्ष लद्दाखमा बसेपछि उनलाई जम्मूको पुन्छ सेक्टरमा पठाइयो। यो सन् १९७१ को वर्ष थियो र डिसेम्बरको पहिलो साता पाकिस्तानले भारतमा आक्रमण गरेको थियो ।
टेकबहादुर पाठक त्यतिबेला मात्र २२ वर्षका थिए र उनले भारतीय सैनिक भएर पाकिस्तानसँग युद्ध लडे। पाठक भन्छन्, ‘हामीलाई सीमापार छापा मार्न भनियो । हामी पुन्छको लुङ्गुर सेक्टरबाट अगाडि बढिरहेका थियौं। हाम्रो पोस्टमा आक्रमण गर्न पाकिस्तानी सेना पहिले नै तयार थियो। बीचमा हाम्रो भेट भयो । दुवै पक्षबाट गोली हानाहान जारी थियो । रातभरि त्यहीँ बित्यो । यसैबीच हाम्रा एकजना साथीलाई पाकिस्तानी सैनिकहरूले समातेर निर्ममतापूर्वक मारेका थिए। भोलिपल्ट त्यहाँबाट फर्कने क्रममा उनले आफ्नो शव ल्याए ।
टेकबहादुर पाठकले आफूले भारतीय सेनाको शपथ लिएको र त्यही अनुसार पाकिस्तानसँग युद्ध लडेको बताउँछन् । सन् १९७१ को जनयुद्धको स्मरण गर्दै टेकबहादुर पाठक भन्छन्, ‘युद्ध निकै डरलाग्दो थियो । म भन्न सक्दिन। त्यतिबेला म २२ वर्षको थिएँ तर कुनै डर थिएन । मलाई कुनै गोली लागेन।
किन छोड्नुभयो भारतीय सेना ?
सात वर्षभित्रै टेकबहादुर पाठकले भारतीय सेनालाई अलविदा गरे । टेकबहादुर पाठकले किन भारतीय सेना छोड्ने निर्णय गरे ? पाठक भन्छन्, ‘सन् १९६२ मा भारत र चीनबीच युद्ध भएको थियो । यसमा ठूलो संख्यामा नेपालीको ज्यान गयो । लद्दाख गएको देखेँ, युद्धमा मारिएका गोर्खाहरू, उनको सम्झनामा फलकहरू छन्। यी पट्टीहरू धेरै खराब अवस्थामा थिए। कतै नाम पढेँ । त्यहाँ गोर्खाहरू निकै दयनीय अवस्थामा बस्दै आएका थिए । यस्तो कडा चिसोमा नेपाली दाजुभाइले भारतका लागि शहीद दिए र उनीहरूको हालत यही हो भन्ने लाग्यो । त्यतिबेला भारतीय सेनासँग त्यति उपकरण पनि थिएन ।
"म सीएलसँग दिल्ली गएँ। मेरो भाइले मलाई बैठकमा लिएर गएको थियो। त्यो कम्युनिस्टहरूको भेला थियो र त्यहाँ मैले मेरा जनताको जीवनयापन कति कठिन छ र मैले केही गर्न नसक्ने महसुस गरें। त्यसैले अब राजीनामा दिएर देशका लागि केही गर्नुपर्छ भन्ने लाग्यो ।
सेनाको जागिर छाडेर टेकबहादुर पाठक नेपाल गए, अब कसरी जीवन बिताउने होला ? पैसा छैन। त्यसपछि उनले आफ्नो पढाइ सुरु गरे र भारतको जालन्धरमा रहेको इन्डियन ओभरसीज बैंकमा जागिर पाए। तर युवा टेकबहादुरको मन नेपालको राजतन्त्र विरुद्धको लडाइँमा तल्लीन थियो ।
बैंकमा जागिरका क्रममा उनले भारतमा कार्यरत नेपालीलाई एकताबद्ध गर्न थाले । त्यसका लागि नेपाल एकता समाज परिषद् नामको संस्था गठन गरी भारतभर बैठकहरू गर्न थाल्यो । पाठकले जागिर र आन्दोलन दुवै गरिरहे ।
नेपालमा निरंकुश राजतन्त्र छ र भारतजस्तो लोकतन्त्र किन आवश्यक छ भन्ने कुरा आफूले बैंक प्रबन्धकदेखि लिएर आम भारतीयलाई बताएको पाठक बताउँछन् । टेकबहादुर पाठकले नेपालमा लोकतन्त्रको लडाइमा भारतका आम जनताले धेरै सहयोग गरेको बताउँछन् । सन् १९८५ मा गोरखपुरमा नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी मशालको बैठकमा टेकबहादुर पाठकले पहिलो पटक प्रचण्डको कुरा सुनेका थिए । प्रचण्डको प्रस्तुति निकै दमदार भएको पाठकहरू बताउँछन् ।
सन् १९८८ मा टेकबहादुर पाठकलाई नेपाल बोलाइएको थियो । पाठक भारतीय सेनामा रहेको र माओवादीलाई हतियार तालिम दिन सक्ने पार्टीको शीर्ष नेतृत्वलाई थाहा भएको थियो ।
टेकबहादुर पाठक भन्छन्, ‘अहिले नेपालका गृहमन्त्री रामबहादुर थापा बादलले मलाई गोरखा जिल्लामा डोर्याउनु भयो । राती नै जङ्गल जानुपर्थ्यो । पहाड र जङ्गलमा मैले माओवादीलाई हतियार चलाउन र शत्रुबाट बच्न एक सातासम्म तालिम दिएँ । प्रचण्डदेखि ठूला नेताहरु यसमा संलग्न थिए । दिनभर सैद्धान्तिक तालिम थियो । यो तालिमपछि राजतन्त्रविरुद्ध सशस्त्र युद्ध सुरु भएको थियो।
टेकबहादुर पाठकले भारतमा कार्यरत नेपालीसँग चन्दा लिएर पार्टीलाई पैसा पठाउने गरेका थिए । पाठक भन्छन्, ‘प्रचण्ड र म तालिमकै क्रममा साथी भयौँ । प्रचण्डलाई ग्रेनेड र टाइम बम बनाउन पनि थाहा थियो । उनको लक्ष्य पनि सहि थियो । उनीहरूलाई पेट्रोल बम र रेडियो बम कसरी बनाउने भनेर पहिले नै थाहा थियो। जनयुद्धको एक वर्षपछि सन् १९९७ मा रामबहादुर थापा विवाहको प्रस्ताव लिएर दिल्ली आएका थिए ।
म पनि जालन्धरबाट दिल्ली गएँ । मैले बिहेको लागि स्वीकृति दिएँ । विवाहपछि दुवै जना मसँगै जालंधरमा बसे । रेणु र अर्जुन पनि पार्टीको काममा व्यस्त थिए । रेणुले संगठनात्मक तहमा पार्टीमा महिलालाई एकताबद्ध गर्न थालिन् ।
सन् २००८ मा नेपालमा राजतन्त्रको अन्त्य भएपछि टेकबहादुर पाठकले इन्डियन ओभरसिज बैंकको जागिर छाडेका थिए । उनले अझै पेन्सन पाउँछन् । जालंधरमा उनको आफ्नै घर थियो, त्यो पनि २०१५ मा बेचियो । यो घर नेपालमा क्रान्तिको साक्षी रहेको पाठक बताउँछन्, तर आफूले काठमाडौंमा घर बनाउनुपर्यो, त्यसैले पैसामा बेच्नुपर्यो।
भारतीयहरूको समर्थन
राजतन्त्रको अन्त्यपछि सन् २००८ मा प्रचण्ड नेपालको प्रधानमन्त्री बने । तर एक वर्षभित्रै तत्कालीन प्रधानसेनापति रुक्मांगुद कटवालसँग विवाद भएपछि उनले राजीनामा दिए । रेणु दाहालले यो बुवाको हतारमा गरेको निर्णय भएको बताएकी छिन् ।
रेणु भन्छिन्, ‘कर्मचारीले विवादमा राजीनामा दिनु हुँदैनथ्यो । यो जनताका लागि प्रेरणादायी निर्णय थियो, किनभने प्रचण्डका लागि कुर्सी संलग्नताको कारण होइन, व्यवस्था परिवर्तन गर्ने लक्ष्य हो भन्ने सन्देश गएको थियो । तर रणनीति र कम्युनिष्ट आन्दोलनका हिसाबले यो हतारको निर्णय थियो ।
भारतको बारेमा रेणु भन्छिन्, ‘नेपालमा क्रान्ति ल्याउन भारतीय जनताको पनि महत्वपूर्ण भूमिका रहेको छ । रेणु भन्छिन्, ‘राजनीतिक तहमा जे भए पनि नेपाल र भारतका आम जनताबीच निकै राम्रो सम्बन्ध छ ।
प्रचण्डले जीवनमा धेरै संघर्षको सामना गर्नुपरेको थियो । तर २०१७ साल उनको लागि निकै दुखद रह्यो । उनका एक मात्र छोरा प्रकाश दाहालको ३६ वर्षको उमेरमा निधन भएको हो । यसअघि प्रचण्डकी जेठी छोरी ज्ञानुको पनि क्यान्सरका कारण निधन भएको थियो । प्रचण्डकी पत्नी सीता पनि धेरै रोगबाट ग्रसित छिन्, उनको उपचार पनि मुम्बईमा भइरहेको छ। बिबिसी हिन्दीको सहयोगमा
