तत्कालीन गोरखा राज्यका राजा पृथ्वी
नारायण शाहले उपत्यका विजय गरेपछि एकीकृत नेपाल राज्यको राजधानीको रुपमा स्थापित
काठमाडौंमा त्यसअघि पनि आफ्नै विशिष्ट पहिचानसहित राज्य सञ्चालन भएको तथ्य
इतिहासमा पाइन्छ । पृथ्वी नारायण शाहको राज्यकालपछिको इतिहास हेर्ने हो भनेपनि काठमाडौं
उपत्यकाले अद्यापि विश्वसम्पदा सूचीमा रहेका सम्पदाहरुसहित समग्र नेपालको परिचय
दिइरहेको छ । संघीय नेपालको राजधानी हुनुका नाताले वर्तमान नेपालमा यसको महत्व अझै
बढेको छ । काठमाडौंको आर्थिक सामाजिक जीवनले सम्पूर्ण नेपालीको दैनिक जीवनमा महत्व
राख्छ । र, त्यसको प्रभाव कुनै न कुनै रुपमा मेची-महाकालीसम्म परेको हुन्छ ।
राणाकालमा काँधमा बोकेर ल्याइएको मोटरले राजधानीमा
यातायातको नयाँ युग सुरुवात भएको हो । हाल राजधानीमा दैनिक लाखौं सवारीसाधन
गुड्छन् । सार्वजनिक यातायात प्रणाली भद्रगोल अवस्थामा छ । नीजि सवारी साधनको
प्रयोग प्रतिदिन बढ्दो छ । फलस्वरुपः भिडभाड र भद्रगोल झन् बढिरहेको छ ।
सवारीमय काठमाडौं
काठमाडौंमा आधारित दैनिकी चलाइरहेका लाखौं
नागरिकहरु निजी वा सार्वजनिक सवारी साधनको प्रयोग गरी यात्रा गर्छन् । सार्वजनिक
यातायात प्रणाली चुस्त र भरपर्दो नहुँदा सर्वसाधारण नागरिक गास कटाएर पनि निजी
सवारीको व्यवस्था गर्न बाध्य छन् । पछिल्लो समय निजी सवारी साधनको संख्यामा भएको बढोत्तरी
अचम्मलाग्दो छ ।
व्यक्तिले निजी सवारीको व्यवस्था गरे
तापनि जनसंख्या र सवारी साधनको अनुपातमा बाटोको बिस्तार हुनसकेको छैन । जसले गर्दा
राजधानीको सडक सवारीमय देखिन्छ । जताततै भीडभाड, सवारी जाम, अस्तव्यस्तता, पार्किङस्थलको
अभाव राजधानीको परिचय भएको छ । त्यससँगै घरीघरी चलिरहने परम्परागत ढर्राको
भीभीआइपी 'सवारी'ले राजधानीबासीको दैनिकी अनेकपटक बिथोलिने गरेको छ ।
सवारी चालकको अनुशासनहीनता ट्राफिक व्यवस्थापनको अर्को चुनौती हो । राजधानीमा सवारी हाँक्ने ज्ञानी, गुनीहरु नै हरदम ट्राफिक नियमको उल्लङ्घन गर्ने होडमा हुन्छन् । लाखौंको संख्यामा चल्ने सवारी साधनको व्यवस्थापनको लागि खटिने ट्राफिक प्रहरीको संख्या केही हजारमात्रै छ । काठमाडौं उपत्यकाभित्रको ५०० किलोमिटर सडकमा दैनिक लाखौं सवारीसाधन गुडाउनुपर्ने अवस्था छ । सहरको बिस्तारसँगै सोही अनुपातमा सडक बिस्तार हुन नसक्नु, सबै सेवा सुविधा, केन्द्रीकृत हुनुजस्ता कारणले पनि भित्री सहरमा हरेक दिन भिडभाड र ट्राफिक जाम हुने गरेको छ ।
ट्राफिक व्यवस्थापनको पूर्वाधार कमजोर छ । ट्राफिक लाईट, जेब्रा क्रस, ट्राफिक संकेत
बोर्ड, वन-वे, सब-वे आदि अनेकरुपमा रहेका स्रोत, साधनको व्यवस्थित प्रयोग तथा उचित
मर्मत सम्भारमा कमी कमजोरी छन् । यी विविध कारणले गर्दा काठमाडौं हरबखत भद्रगोल र
सवारीमय देखिन्छ ।
तत्कालै सडक पूर्वाधारको विकास उल्लेख्य मात्रामा
हुने सम्भावना छैन । नत, 'कोर सिटी'मा केन्द्रित व्यापारिक, सामाजिक तथा प्रशासनिक
गतिविधिको विकेन्द्रीकरण हुने कुनै संकेत छ । अत: आगामी दिनमा राजधानीमा ट्राफिक
व्यवस्थापनलाई सहज बनाउनको लागि एकमात्रै उपाय हो, भइरहेका स्रोत-साधनको फरक
ढङ्गले प्रयोग गर्नु ।
'एक्सप्रेस वे' बनाऔं
संसारभरि नै सार्वजनिक यातायात प्रणालीको
व्यवस्थापन सरकारको प्राथमिकतामा पर्दछ । हामीकहाँ पनि यसको उचित व्यवस्थापनको
लागि विगतदेखि नै कुनै न कुनै प्रयास भएको देखिन्छ । तर, ती प्रयासको मापनयोग्य
प्रतिफल आउन सकेको छैन ।
विगत केही वर्षदेखि सरकारले सार्वजनिक यातायातमा
ठूलो आकारका बस खरिद गरि सञ्चालन गर्नेलाई प्रोत्साहन गर्ने नीति लिएको छ । यसैको
प्रभावस्वरुप राजधानीमा विभिन्न कम्पनी र संस्थाहरुले ठूलो आकारका सार्वजनिक बस
सञ्चालन गरिरहेका छन् । यसबाट सानो आकारका सार्वजनिक सवारी साधनमा यात्रा गर्दा
भोग्नुपर्ने सास्ती घटेको छ । तरपनि ट्राफिक जामको समस्या भने यथावत छ ।
आम सडक प्रयोगकर्ताले ट्राफिक जामको समस्या भोग्नुपर्ने र ट्राफिक व्यवस्थापनको प्रयास गरेपनि त्यसको औचित्य नहुने अवस्था छ । पछिल्लो समय रिङरोडको स्तरोन्नति, अन्डरपासको निर्माण, विभिन्न स्थानमा आकाशेपुलको निर्माण गर्ने काम भइरहेपनि भित्री सहरको अवस्थामा तात्विक फरक परेको छैन । किनभने आम सेवाग्राही, विद्यार्थी, पेशागत क्षेत्रमा आबद्ध हरेक व्यक्तिले सिंहदरबार आसपासको क्षेत्रमा केन्द्रित हुनुपर्ने अवस्था छ ।
राजधानीको पूर्वपश्चिम र उत्तर दक्षिण हुनेगरी यस्तो द्रुत मार्ग निर्धारण गर्नसके पन्ध्रदेखि बीस मिनेटको अन्तरालमा राजधानीको एक कुनाबाट अर्कोमा पुग्न सकिनेछ ।
व्यावसायिक, प्रशासनिक र अन्य हरेक
क्षेत्रसँग सम्बन्धित गतिविधि अद्यापि यही क्षेत्रमा केन्द्रित छन् । त्यहाँसम्म
पुग्नका लागि सडक प्रयोगकर्ताले हरेक चोकमा समय बिताउनुपर्ने अवस्था छ । लाखौं
मानिसको महत्वपूर्ण समय ट्राफिक जामको कारण खेर गइरहेको छ । यसको विकल्पमा मेट्रो
रेल, मोनोरेल, केबलकारलगायतका विकल्पको विषय उठाउन भएको छ भने कतिपयको परियोजनाको
प्रारम्भिक चरणको कामसमेत सुरु भइसकेको छ । तर, समय र लागतको हिसाबले ती
परियोजनाहरु सम्पन्न हुँदासम्म धैर्य गर्नसक्ने अवस्था छैन ।
यस्तो परिस्थितिबाट मुक्ति पाउने एकमात्र
उपाय हो, सहरको मध्य भागबाट कम्तीमा दुईवटा 'एक्सप्रेस वे' घोषणा गरी सार्वजनिक
सवारी साधन सञ्चालन गर्नु । यसो गर्नसके दैनिक सार्वजनिक यातायात प्रयोग गर्ने
लाखौं राजधानीबासीले तत्काल राहत पाउनेछन् ।
राजधानीको पूर्वपश्चिम र उत्तर दक्षिण
हुनेगरी यस्तो द्रुत मार्ग निर्धारण गर्नसके पन्ध्रदेखि बीस मिनेटको अन्तरालमा
राजधानीको एक कुनाबाट पुग्न सकिनेछ । हाल सञ्चालनमा रहेकै रुटलाई द्रुत मार्ग
घोषणा गरी निश्चित मापदण्डका सवारी साधनमात्र सो रुटमा चलाउन सकिन्छ ।
ललितपुरको लगनखेलदेखि महाराजगञ्जसम्मको
दुरी १०.७ किलोमिटर छ । त्यसैगरी कलंकीदेखि कोटेश्वरसम्मको दुरी ८.१ किलोमिटर छ । ३०
किलोमिटर प्रतिघन्टाको गतिमा बिना अवरोध सवारी गुड्न पाउँदा यी दुई रुटबाट
राजधानीको एकछेउबाट अर्को छेउसम्म पुग्न क्रमश: २१ र १६ मिनेट समय लाग्छ ।
अहिलेको अवस्थामा कलंकीबाट छुटेको सवारी सोल्टीमोड,
कालीमाटी, टेकु, त्रिपुरेश्वर, थापाथली, माइतीघर र नयाँ बानेश्वरको जाम छिचोल्दै
कोटेश्वर पुग्नुपर्छ । र, हरेकजसो चोकमा ५ देखि १० मिनेट समय खेर जानु सामान्य
भइसकेको छ ।
यदि सम्बन्धित निकायले एक्सप्रेस वे
निर्धारण गर्न दिशामा गृहकार्य गर्ने हो भने यो काम केही दिनको तयारीमै गर्न
सकिन्छ । साबिकमा प्रयोग भइरहेको सडक पूर्वाधारको उपयोग गर्न सकिने हुँदा लागतको
दृष्टिकोणबाट समेत बोझिलो हुँदैन । निश्चित स्थानबाट मात्रै यो रुट क्रस गर्ने
व्यवस्था गरिदिँदा अन्य रुटमा चल्ने सवारीलाई व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ ।
राजधानीमा 'द्रुत मार्ग' घोषणा गरी
सार्वजनिक सवारीसाधनलाई प्राथमिकता दिँदा हरेक दिन चोकैपिच्छे खेर गएको आम
सर्वसाधारणको लाखौं मिनेट समय उत्पादनमुलक कार्यमा उपयोग भई परोक्षरुपमा राष्ट्र
निर्माणमा उपयोग हुनेछ ।
